Fetyszyzacja obrazu. Nowy nacjonalizm w polskiej kulturze masowej

Tematem pracy jest zjawisko nowego nacjonalizmu, który ucieleśnia się w warstwie wizualnej współczesnej Polski. Celem było przybliżenie schematu, w którym pewien kryzys związany rozumieniem i funkcjonowaniem współczesności – określany przeze mnie mianem nowego nacjonalizmu – ujawnia się przez obrazy. Starałam się odpowiedzieć na pytanie, co kryje się pod prostymi komunikatami wizualnymi, które masowo rozpowszechniają specyficzną wizję odbioru świata. W moich analizach wyszłam od zdziwienia, że większość tych przekazów zredukowana jest do prostych opozycji, wyraźnych kontrastów. W tym przypadku przybierają one formę biało-czerwoną.

Praca ta koncentruje się na sferze wizualnej, w tym przede wszystkim na kulturowych sposobach konstruowania obrazów, z nastawieniem na to, co i jak jest widziane. W kontekście nowego nacjonalizmu istotne wydaje się pytanie, czym stają się przedstawienia widziane z takiej perspektywy? Praktyki kulturowe łączą się tu z polityką w obszarze wizualności.

Materiałem badawczym stały się obrazy przetwarzające symbole i motywy przejęte z polskiego pola symbolicznego. Do szczegółowej analizy wybrałam te, które swoją treścią i formą mogą włączyć nowy nacjonalizm jako perspektywę badawczą w obszar kultury wizualnej. Należą do nich tak zwana koszulka patriotyczna, tatuaż patriotyczny oraz obraz Smoleńsk Zbigniewa Dowgiałły.

Badania pozwoliły wykazać, że pod warstwą znanych polskiemu społeczeństwu symboli kryją się postawy związane z warunkami społecznego i politycznego funkcjonowania w właściwej Polsce współczesności. Kultura masowa, rozumiana – za Markiem Krajewskim – jako przestrzeń manifestowanej kontroli społecznej, dostarcza w swoim polu ucieleśnione w obrazach ideologie, których znaczącym elementem stały się wartości nowego nacjonalizmu. Nowy nacjonalizm jest tu definiowany jako znamienne dla Polski zjawisko ukształtowane poprzez mechanizmy globalizacji, obecności Polski w strukturach Unii Europejskiej oraz lęk rozproszony, związany z kondycją określoną przez Zygmunta Baumana mianem ponowoczesności. W tej przestrzeni narodowość pod postacią obrazów jest nieustannie reprodukowana i przypomina, jakie skutki przynosi upraszczanie i radykalizacja spuścizny kulturowej i historycznej. Wytwarzane i odbierane w takich warunkach reprezentacje często zostają zredukowane do symboli, które następnie ulegają procesowi fetyszyzacji i jako takie funkcjonują w obiegu kultury masowej. W analizie poszczególnych obrazów został ujawniony między innymi ów dysonans pomiędzy bezpośredniością przekazu a ich faktycznym znaczeniem.

Fałsz kryje się często w estetycznej nadbudowie określonych ideologii, co udało się przedstawić za pomocą perspektywy badawczej związanej z kiczem. Przeprowadzone na podstawie obrazu Smoleńsk Zbigniewa Dowgiałły analizy, łączące teorię estetyczną, jaką jest kicz z jej wymiarem społecznym, pozwoliły udowodnić, że niektóre praktyki wizualne bezpośrednio łączą się z kategoriami etycznymi. Obraz malarski dzięki swoim właściwościom formalnym i kontekstualnym pozwolił na przeprowadzenie analizy, w efekcie której kategorie estetyczne i społeczne zmierzone zostały od strony formalnej. Jedną z cech, która łączy nowy nacjonalizm, kicz i przedstawienia wizualne jest konstrukcja komunikatu w oparciu o mit, a co za tym idzie deformacja faktycznego stanu rzeczy. Proces ten urzeczywistnia się między innymi w obiektach kultury masowej, które powszechnie określane są jako „patriotyczne”. Czerpią one z narodowego imaginarium, które według badaczy ufundowane jest na traumie. W związku z tym obrazy, które z niego pochodzą, przefiltrowane następnie przez działania rynku i mechanizmy konsumpcji, należy traktować krytycznie. Fetyszyzacja niektórych motywów narodowych urzeczywistnia się między innymi w masowej produkcji odzieży i gadżetów „patriotycznych”, które poddane zostały w tej pracy analizie semiotycznej. Symbole narodowe przedstawione tu zostają w postaci znaku indeksowego na danym obiekcie, który dzięki temu staje się towarem. Fetyszyzacja łączy się w tym przypadku zarówno z utowarowieniem niektórych „wartości”, takich jak patriotyzm, oraz z rozpatrywanym w psychoanalizie „brakiem”.

Podsumowując mechanizmy społeczne wytwarzane przez analizowane w pracy obrazy, można zgodzić się z opinią przedstawioną przez Maffesoliego w Czasie plemion głoszącą, że „wspólna wrażliwość wynikająca z formy estetycznej buduje związek etyczny”. Nowy nacjonalizm ujawnia się poprzez obrazy, które jednocześnie napędzają jego działanie. Obrazów nie należy więc lekceważyć, ponieważ ujawnia się w nich nie faktyczny obraz świata, lecz ideologia. Cytując Nicholasa Mirzoeffa: „»Widzieć« nie znaczy »wierzyć«, lecz »interpretować«”. W ten sposób starałam się potraktować przedstawienia nowego nacjonalizmu w polskiej kulturze masowej.