Między lokalnością a globalnością. Tożsamość polskiej sztuki ludowej

Polska sztuka ludowa sytuuje się dziś pomiędzy lokalnością a globalnością. Z jednej strony silnie związana jest z wiejskimi obszarami i zakorzeniona w lokalnych tradycjach. Z drugiej zaś strony ulega dynamizmowi ponowoczesnej rzeczywistości, stając się coraz częściej elementem kultury popularnej i masowej. Nie bez znaczenia pozostają historyczne procesy społeczne i polityczne, które w dużej mierze oddziaływają na jej dzisiejszą recepcję. Tożsamość sztuki ludowej kształtuje się pod wpływem wciąż powielanych mitów i stereotypów na jej temat, co można zaobserwować zarówno w potocznym, jak i naukowym dyskursie. Wielu badaczy wskazuje także na kres kultury ludowej i niemożność powrotu do jej pierwotnej formy. Ja natomiast w swoje pracy magisterskiej starałam się spojrzeć na sztukę ludową jak na żywe zjawisko, uwzględniając jej dynamikę oraz możliwości przemian.

Wybór tego tematu podyktowany był chęcią zwrócenia uwagi na te obszary sztuki, które znajdują się poza oficjalnym nurtem lub na jego marginesie. Zależało mi na przyjrzeniu się, w jakim kierunku zmierza obecnie sztuka ludowa i jakie należałoby przyjąć metody jej badania. Czy możliwe jest spojrzenie na ludową twórczość nie tylko z perspektywy etnografii, ale również ze strony historii sztuki? Czy jesteśmy w stanie przekroczyć utrwalone mity i stereotypy oraz odejść od klasycznej wizji sztuki ludowej? Jak sytuuje się jej pozycja w odniesieniu do oficjalnego nurtu sztuki? Gdzie sięgają jej granice i w końcu, co sprawia, że danego artystę możemy nazwać ludowym?

Badania rozpoczęłam od historycznych kontekstów, zwracając przede wszystkim uwagę na wpływ polityki PRL-u oraz na aspekt komercjalizacji, tak zwaną ludowość na sprzedaż, którą można było obserwować głównie za sprawą Cepelii. Ważna była dla mnie również kwestia terminologii, gdyż stosowane pojęcia wymagają krytycznej refleksji, a być może także ich całkowitego zredefiniowania. Obraz dzisiejszej sztuki ludowej starałam się scharakteryzować na podstawie takich artystów jak Elżbieta Świderek, Stanisław Koguciuk i Bogdan Ziętek, a także takich działań jak wyhaftowanie Bitwy pod Grunwaldem oraz udział artystek ludowych w wystawie Moniki Drożyńskiej. Przyjrzałam się także Kołom Gospodyń Wiejskich, Stowarzyszeniu Twórców Ludowych oraz festiwalom, targom i jarmarkom sztuki ludowej, które poza muzeami etnograficznymi stają się głównym miejscem reprezentacji tej sztuki. Tym samym sytuują sztuką ludową w ramach przemysłu turystycznego. Nie mniej istotny okazał się kontekst sztuki, naiwnej, art brut oraz outsider art, w kręgu których niejednokrotnie ukazywani są artyści ludowi.

Ze względu na złożoność i niejednoznaczność zjawiska, jakim jest sztuka ludowa, ważne było dla mnie interdyscyplinarne podejście do tematu. Wykorzystałam między innymi perspektywę studiów postkolonialnych oraz aspekty socjologii sztuki. Podkreśliło to fakt, że sztuka ludowa zawsze sytuowana jest w opozycji do sztuki oficjalnej, wysokiej, elitarnej. A sama określana jest jako ta słabsza, gorsza lub jako element kultury niskiej. Co więcej, wyraźnie ujawniają się w tym kontekście kwestie dotyczące klasowych podziałów. Z tym związany jest również aspekt nieprzepracowania części naszej historii, a także kategoria pamięci, która okazała się istotna w odczytaniu dzisiejszej sztuki. Artyści ludowi wielokrotnie traktowani byli i nadal są w kategorii „Obcego” i „Innego”. Ciągle pozostają na słabszej pozycji pod wpływem dominującej kultury. To utrwala się nie tylko w społecznej opinii, ale i wśród samych artystów. Z kolei wiodąca rola etnografii w badaniach nad sztuką ludową sprawia, że wątek artystyczny zostaje najczęściej pominięty, a jej obraz kształtowany jest poprzez sztuczne podtrzymywanie tradycji i zamykanie jej w gablotach oraz skansenach. Natomiast język, stereotypy oraz mity, które utrwaliły się wokół wsi, a także całej kultury ludowej, wpływają na wizerunek opisywanej sztuki, stając się niekiedy narzędziem władzy i opresji. Kreują obraz, który w większej mierze stanowi nasze wyobrażenia o sztuce ludowej, niż faktycznie oddaje jej rzeczywistość.

Analiza poszczególnych artystów oraz dzieł przyczyniła się do potraktowania przeze mnie definicji sztuki ludowej w szerszym kontekście. Trudno wyznaczyć jej precyzyjne granice, dlatego też należy podchodzić do zjawisk wokół niej się pojawiających w sposób jednostkowy i indywidualny. Warto spojrzeć na sztukę ludową również z perspektywy „kultur oddolnych” oraz teorii możliwych światów sztuki. Dzięki temu możemy przekroczyć utrwalone wokół niej mity i schematy oraz przeciwstawić się homogenicznej wizji kultury. Dopóki będziemy odczytywać sztukę ludową jedynie w nawiązaniu do wsi i podtrzymywania dawnych tradycji, to nadal będzie ona postrzegana w kontekście etnograficznych ciekawostek. Dlatego też dziś, aby sztuka ludowa mogła zaistnieć w artystycznym świecie, należy poszukiwać dyskursywnych praktyk, a także miejsc osób oraz instytucji, które mogłyby nadać jej status sztuki.